Hervormde gemeente Onderdendam

Het Lohman-orgel

De bouw in 1840-1841

In 1841 voltooide Gerhard Willem Lohman (1802-1856) uit Groningen namens de firma N.A. Lohman en Zonen te Groningen en Gouda een nieuw orgel in de pas gebouwde kerk.

Het is een I-klaviers orgel met het klavier aan de rechterzijkant (vanuit de kerk gezien) met de onstaande dispositie:

Praestant	8 voet	vanaf D# in het front
Holpijp	8 voet	bas / diskant
Viooldigamba	8 voet	diskant Afsluiter en tremulant
Octaaf	4 voet	Manuaalomvang C-f3
Fluit	4 voet	Aangehangen baspedaal; omvang C-c0
Speelfluit	2 voet
Octaaf	2 voet
Dulciaan	8 voet	bas / diskant; reeds vanaf de bouwtijd gereserveerd

Het contract werd op 31 augustus 1840 getekend en is in het Rijksarchief van Groningen bewaard gebleven. De keuring was op 1 mei 1841. Het orgel heeft 1.350 gulden ( 613,64 euro) gekost.

Het onderhoud van 1851-1996

De lotgevallen van het orgel zijn vanaf de bouwtijd tot op vandaag min of meer bekend. Het instrument werd regelmatig gestemd, waarbij af en toe groot onderhoud is gepleegd. Helaas gebeurde dit nogal pragmatisch en niet altijd even zachtzinnig of artistiek. Hieronder volgt een overzicht van de stembeurten, kleine herstellingen in de periode tot aan de restauratie in 1997.

1851.1875

Stembeurten voor ƒ 12,-- (€ 5,45) per jaar. In het uitgavenboek wordt niet vermeld aan wie de betalingen zijn gedaan. Vooralsnog kan worden aangenomen, dat het onderhoud door de firma Lohman is verricht. Wie er na de dood van Nicolaas Anthonie Gerhardus Lohman in 1871 het orgel nog stemde is niet bekend. Mogelijk was dat Lohmans meesterknecht J. Schaaffelt, die dit deed namens de firma Schaaffelt & Lohman.

1876

Onderhoud voor ƒ 20,-- (€ 9,09).

1877-1887

Stembeurten voor ƒ 12,-- (€ 5,45) per jaar.

1888

Onderhoud voor ƒ 50,-- (€ 22,73). Dit is de grootste post en zal wellicht betrekking hebben op een grote herstel- en schoonmaakbeurt. De kernsteken, die in het tenorgebied van de meeste registers zijn aangebracht, duiden op de hand van orgelmaker J. Doornbos. Vanaf 1892—1897 staat diens naam in het rekeningenboek vermeld. Vanaf 1899 tot en met 1924 wordt het onderhoud gegund aan orgelmaker Marten Eertman te Noordwolde.

1889.1900

Onderhoud voor ƒ 12,-- (€ 5,45).

1901.1904

Onderhoud voor ƒ 20,-- (€ 9,09).

1910

Stemmen en klavier herstellen: ƒ 15,-- (€ 6,82).

1911

Stemmen en orgel herstellen: ƒ 15,-- (€ 6,82).

1925-1957

Onderhoud door Eertmans leerling Hendrik Vegter uit Usquert met enige tussenpozen. Vanaf augustus 194 is met Vegter overlegd over het aanbrengen van een orgelmotor.

September 1948

Bericht van Vegter, dat het orgel er slecht aan toe is.

November 1954

Namens de Orgelcommissie van de Nederlandse Hervormde Kerk (NHOC) verricht Lambert Erne expertise. Aan de orgelmakers Vegter en Mense Ruiter te Groningen wordt een prijsopgaaf gevraagd om een windmachine te plaatsen.

Mei 1955

Restauratieofferte van de firma Bakker & Timmenga te Leeuwarden, waarbij verslag wordt gedaan van de toenmalige slechte situatie.

1956

De NHOC bemiddelt met de Rijksdienst voor de Monumentenzorg om het orgel op de monumentenlijst te zetten. In hetzelfde jaar worden pogingen ondernomen om rijkssubsidie te verkrijgen.

April 1957

Toestemming voor subsidie afgewezen. Vegter biedt aan een orgelmotor te plaatsen voor ƒ 750,-- (€ 340,91).

November 1957

Restauratieofferte M. Ruiter met drie opties van minimaal benodigd werk tot volledige restauratie volgens de normen van de tijd.

April 1958

Begin restauratie (eenvoudigste optie) door M. Ruiter, waarbij voor een zo laag mogelijke kostprijs voornamelijk technisch herstel werd beoogd. Kosten ƒ 2.917,80 gulden (€ 1.326,27).

1. Restauratie van de windlade; de sleepbanen voorzien van kunstofringen. De pulpeten vervangen door een koperstrip; de pijpstokken opnieuw afgesteld.
2. Volledige schoonmaak en één van de twee balgen winddicht gemaakt en aangesloten op een nieuwe windmachine.
3. Bijlintoneren en stemmen.

1958.1972

Onregelmatig onderhoud. Klein herstelwerk door de heer J. Weessies uit Bedum. Waarschijnlijk is in deze periode het grote triplex schot aan de rechterzijde van de orgelkas aangebracht te afscherming van tocht voor de organist. De boekenkas aan de overzijde van de klaviatuur voor de zijpanelen was al eerder gemaakt.

1972

Kerkrestauratie en modernisering van het interieur. De wanden werden opnieuw gestuct. Het orgel kreeg ook een schilderbeurt, waarbij gelukkig de oude kleurstelling deels bewaard bleef.

1972

Reparatie door J. Weessies.

1978-1994

Onregelmatig onderhoud door M. Ruiter.

1978

Rapport Mense Ruiter Orgelmakers. De toestand van de windlade verslechtert, o.a. door het vergaan van de in 1958 aangebrachte schuimstof ringen. De beschadigingen aan het pijpwerk aan de onder- en boveneinden, die in 1958 niet volledig hersteld konden worden, zijn inmiddels toegenomen.

De restauratie van 1997 en de voorbereiding

1991

Voorlopig rapport van Aart van Beek (Zwolle), gecommitteerde namens de Orgelcommissie van de Nederlandse Hervormde Kerk.

1994

Historisch-technisch rapport met restauratieplan en uitgebreide beschrijving door adviseur Stef Tuinstra (Groningen).

1995

Onderzoek naar verzakkingverschijnselen van de galerij en de orgelkas in samenwerking met de heer H. Boerema (Roderwolde), rayonconsulent van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg.

Offertes door de firma’s Bakker & Timmenga (Leeuwarden), M. Ruiter (Zuidwolde) S. Steendam (Roodeschool). Offerte restauratie beschildering orgelkas door Helmer Hut (Beerta) na vooroverleg met de heer H. Boerema.

1997

Restauratie door de firma S. Steendam en H. Hut, adviseur Stef Tuinstra.

Het is gebleken dat de westzijde van de kerk, inclusief de orgelgalerij vrij kort na de bouw van de kerk al moet zijn verzakt. Een en ander moet echter direct daarop zijn gestabiliseerd. Na 1972 is de verzakking nog anderhalve centimeter verder gegaan als gevolg van de aardgaswinningen, getuige de verschijnselen daarvan aan de orgelkas voor de restauratie. De laatste 10 jaar is de toestand stabiel.

Bron: "Nederlands Hervormde Kerk", samengesteld door A.S. Tuinstra en P. van der Tuuk ter gelegenheid van de ingebruikneming van het gerestaureerde kerkorgel op 12 december 1997.